A pesar de que nun hai una tradición n’España d’incluyir l’arfueyu ente les plantes de la navidá, lo cierto ye qu’anguaño s’atopa en tolos mercadinos típicos d’esta dómina del añu. Amás fiximos nuesa la costume de realizar un ritual el día 13 d’avientu, güei, que tien como protagonista a esta planta sagrada.
Falamos del ritual de quemar el muérdago (arfueyu n’Asturies), un ritu de los países del norte d’Europa qu’hai pervivido y que quiciabes inclusive tea tomando fuerza nel nuesu país gracies a l’espardimientu d’estes coses al traviés de les redes sociales una y bones como vos digo más palantre, n’Asturies a lo menos nun esiste esta tradición navidiega.
El ritual básicamente consiste nesto: L’arfueyu, colgáu na casa úsase col enfotu de qu’atrope les coses males qu’asoceden de puertes adientro nel llar. Colgase en navidá y caltiense nel so sitiu tou l’añu hasta’l día 13 d’avientu del añu siguiente. Esti día quémase, prendiendo fueu a tolos males que prindó «», y sustitúyese por arfueyu frescu.
¿Qué pasa’l 13 d’avientu? Según la ilesia católica, güei ye’l día de Santo Lucía. Ente otres coses, la santa de Siracusa martirizada en tiempos de Diocleciano, ye la patrona de los ciegos, yá que-y sacaron los güeyos como castigu, anque ella dicía que siguía viendo. La so festividá coincidía col solsticiu d’iviernu, el 21 d’avientu, pero colos axustes del calendariu xulianu adelantrase al 13 d’Avientu. El so nome significa «la que porta lluz», y eso podría esplicar que la so conmemoración fora nel momentu astronómicu nel que se produz el día más curtiu del añu, esto ye, el día de más escuridá de too el periodu.
N’España hai un refrán popular que diz, «el día de Santo Lucía mengua la nueche y crecen los díes». Ye mentira. Lo cierto ye que nel Hemisferiu norte eso pasa’l día 21 d’avientu, ye dicir nel solsticiu d’iviernu. Daqué paecíu a lo que pasa cola celebración de la nueche de San Xuan (en teoría la más curtia del añu) cuando en realidá eso pasa’l 21 de Xunu, non dos díes depués.
Por tanto, yá sabemos que lo qu’en realidá se celebraba yera un ritu de camín astronómicu nel que’l sol empezaba a crecer y tomar fuerza y que na so oríxen era’l 21 d’avientu.
¿Por qué quema l’arfueyu? Porque l’arfueyu ye xuna planta sagrada rellacionada cola vida. Na tradición celta considerábase sagráu porque dicíen que nun tocaba’l suelu. (crez como parásitu nes cañes d’otros árboles, ente ellos el carbayu, el más sagráu pa los celtes), por tanto, si nun venía del suelu namá podía venir de un sitiu. El cielu.
Oliu por H. P. Motte. Muséu Galorromano, Lyon. Fonte National Geographic
Yera la planta más sagrada del druidismo, como refier Plinio el Viejo na so Hestoria Naturalis. “Les druíes – asina llamen a los sos magos – nun consideren namás sagráu que l’arfueyu y l’árbol en que crez, con tal sía un carbayu. Yá de por sí escueyen les carbayeres como montes sagraos, y nun lleven a cabu nengún sacrificiu ensin la so xamasca, de manera que por esto puede paecer que se llamaron druíes por cuenta de xuna interpretación griega. En realidá, consideren que tolo que crez sobro estos carbayos foi unviáu del cielu, y que ye un signu de que l’árbol foi escoyíu pola divinidá mesma. Sicasí, esti arfueyu atópase bien rares vegaes y, cuando s’afayó, recoyeronlu con gran veneración y, primero de too, nel sestu día de la lluna, que pa ellos constitúi l’empiezu de los meses y de los años y, dempués de trenta años, el d’una xeneración, porque la lluna tien yá bastantes fuerces y nun ta na metá del so cursu. Na so llingua llamen al arfueyu «el que lo cura tou».
Dempués de preparar, según los sos ritos, un sacrificiu y una llacuada so un árbol, traen dos toros de color blancu, que los sos cuernos arreyen entós per primer vegada. Un sacerdote, engalanáu con una vestidura blanca, xube al árbol y con un focete doráu corta l’arfueyu, que se recueye nun sayu blancu. Darréu dempués inmolen les víctimes clamiando que’l dios faiga prósperu’l so don p’aquellos a quien lo concedió. Creen que l’arfueyu, tomáu en mestranzu, otorga fecundidá a cualesquier animal maneru, y que sirve de remediu contra tolos venenos. Tan grande ye la devoción de los pueblos n’asuntos xeneralmente insignificantes.» Plinio el vieyu, Hestoria natural XVI.95
Xuna de les sos cualidaes ye que permanez verde siempres, amás de ser curatible y propiciatoria de la fertilidá.
Polo tanto podríamos redefinir el ritual del 13 d’avientu como: La muerte del arfueyu vieyu (el que lleva ensugando tol añu recoyendo los males de la casa) y la sustitución pol nuevu, dando empiezu al ciclu añal otra vegada. En definitiva el solsticiu d’iviernu.
Grabáu qu’ilustra xuna escena de la ópera Norma, de Vincenzo Bellini.
Sieglu XIX. Fonte. National Geographic
¿Un ritual de solsticiu d’iviernu? Vemos que tien enforma que ver colo que celebramos el 25 d’avientu… Si, la nacencia de Cristu, vale. Pero antes de Cristu esistíen celebraciones el mesmu día, entós ¿qué se festexaba?.
Esta vieya celebración provien de la más remota antigüedá. Por casu en Roma’l solsticiu d’iviernu celebrase col nome de Saturnalia. El 25 yera’l día más importante de les fiestes. A partir del sieglu 2 d.C. empezaron a celebrar esi día como la nacencia del sol inconquistado (o nuevu sol), un cultu orixinariu de Siria, por cierto. Esi ritual pasó a ser nel sieglu IV el que celebraba la nacencia del Fíu de Dios (¿el nuevu sol otra vegada?) y ye lo que conocemos como Navidá. Los romanos decoraben les cais con xardón, ¿suénavos?.
Nes cultures protohistóriques d’Europa, los solsticios marquen la metá de les estaciones. Na cultura celta los dos principales son el branu (1 de Mayu a 31 d’Ochobre) y l’iviernu (1 de Payares hasta’l 30 d’Abril más o menos y pasándolo a meses actuales). En realidá tenía más que ver col calendariu agrícola que colos nomes de los meses. Por tantu’l nuesu arfueyu úsase na celebración de la metá del iviernu, cuando se favorecía que’l sol aumentara de nuevu’l so poder al traviés d’esti ritual de resurrección al traviés del fueu.
Na actualidá coyemos l’arfueyu frescu antes del 13 d’avientu y sustituyise pol vieyu, pero na antigüedá nun yera asina. De nuevu tenemos xuna fonte clásica pa sabelo, n’este caso «Comentarios a la guerra de les Galias» (VI 18, 2) , onde Julio César, infórmanos que’l momentu de recoyelo yera sobro’l 6 de Xineru.
¿Pero ye un ritual cristianu? Pos non. Tamos énte una pervivencia d’un cultu paganu. El mesmu arfueyu sufrió un procesu nel qu’un cultu pre-cristianu vese movíu pola nuevu relixón intencionadamente. Por cuenta de el so calter paganu l’arfueyu foi desprestixáu pol nuevu cultu, lo mesmo que los vieyos dioses acabaron siendo demonios.
Hai xuna lleenda cristiana que diz que la cruz de Cristu taba fecha de la madera del árbol del arfueyu y que por ello y por cuenta de la vergüenza que tuvo convertiose na planta parásita que conocemos güei. Supongo qu’esta idea provocaría-y la risada a los sacerdores druíes que la recoyíen cientos d’años primero que’l cristianismu se conceptualizara mínimamente yá que pa ellos yera la espresión de la divinidá.
Esta idea demuéstranos cómo la Ilesia Católica tresformó xuna planta acomuñada a la paz y al sanamientu nun oxetu de vergüenza.
¿Y esta tradición ye d’equí? Nun hai pruebes de qu’esta planta tuviera acomuñada a la navidá na nuesa tierra, y realmente solo hai nicios de que pudiera ser sagrada, más allá d’una planta melecinal de la que toi seguro que se fixo usu n’Asturies, o a la base cola que se faía la lliga y atrapábense páxaros que quedaben pegaos a ella.
Pero tocantes a tradiciones de navidá acomuñaes al arfueyu paecen ser «incorporaciones recién d’otros países europeos más que pervivencia de les mesmes» (cito a Gausón F. como autoridá en tradiciones asturianes) y na actualidá paez que provienen más del imaxinariu anglosaxón del cine y televisión que d’otra cosa.
Dase de forma natural nos nuesos montes, asina que los ástures conocíenlo seguro, y si la teníen a mano usabenla. Tamién creo que tien más espardimientu desque hai pumaraes (plantíos de pumares), nes que puede aportar a una auténtica plaga.
Sicasí sé qu’a finales del sieglu XIX n’Asturies persistía la idea de que cortalo trai mala suerte.
