Dende la Lliga Celta d’Asturies, güei, nel Día Internacional de la Muyer, vamos ufrecevos un estudiu fonderu y bien prestosu del matriarcáu na sociedá celta astur, fechu por Xesús López Pacios. Esti estudiu tendrá los silguientes conteníos: conceutu, orixe, fundamentu, formación, desendolque, ñatura, carauteres, conteníu, composición y efeutos; que diremos espublizando dividíos en distintes partes. Que lu esfrutéis.
Conceutu:
Enantes de los estudios etnográficos, la Socioloxía de la familia almitía l’orixe de toes o la mayor parte de les sociedaes primitives nuna familia asemeyada ala de los nuesos díes, los matriarcalistes, por embargu, alcuentren dichu orixe na horda, en que los drecho bienes honores tresmitense pola ma, ñúcleu a cuyu rodiu xiraría tola vida social.
El sitema d’empobinar la descendencia poles muyeres, de lo cualo tamién nos fala Estrabón respeutu a los cántabros, y de cualu índa esisten supervivencies n’Asturies. Sigún la tioría de los matriarcalistes la má yera’l xefe la comuña doméstica, mentantu que’l pá yera, nunos casos, un simple amante llegal y non pertenecía a tala comuña; y n’otros, representaba un papel secundariu.
Fig. 1. Composición dixital d’una guerrera celta.
Nun sen ampliu, matriarcau desiña un sistema que tien por másimu xerarca o cabezaleru, non al pá sinón un tíu uterinu o maternu. Matriarcau ye la familia regulao pel drechu de la má, tiesta y cientru del grupu. Los drechos del grupu y de ca ún de los sos miembros respeutu a los demás, nesta forma d’organización social, tan siñalaos pa cola comuña social tan regulaos poles rellaciones que caltienen colos parientes de so má y de la triba d’esta.
La muyer tinía ansí ciertu predominiu de calter tamién socioeconómicu respeutu al home, y tamién xurídicu, pero non políticu; por ello nun se pue considerar a dicha istitución comu un puru matriarcáu nel sen esautu, sinón meyor una costume matriarcal, puesto que lo que la muyer tinía yera un papel muy purriba al que so mesmu sexo tinía n’otros pueblos; diríase que nos pueblos celtes hispanos, taba aquiparada’l home.
Orixe:
Esisten delles teoríes acerca l’orixe, fundamentu y formación de la istitución del matriarcau, y anque nun esisten testimonios al respeutu, cualquiera de diches teoríes podría habelo orixinao y desendolcao nes tribres celtes de la Hispania.
Foron les muyeres les que, entantu los homes taben cazando, emprimaron a ver les posibilidaes del plantar ciertes semilles na tierra, cuyos resultaos revolucionaron el xeitu de vida de dellos pueblos primitivos astures, cántabros y galaicos, entre otros. Y como les muyeres tovieren una importancia cimera nes comuñes. Los pas resistíense a que les fíes siguieren al maríu, apaeciendo ansí el llamau matrimoniu ambilianu.
Fig. 2. Muyer celta. Fonte: Pixabay
Foi tamién la carencia de recursos allimenticios y la pergrande densidá de población y quiciabes l’allugamientu del tarrén, que contribuyeron al encadarmamientu y espollete del muerganismu matriarcal, pos lo homes enxareyaos en tala estructura, non-yos quedaba otru aquello qu’enrolase nos exércitos foriatos; talu foi lo qu’asocedió colos astures enrolaos nes llexones romanes, colo que la muyer tinía que pechar colos problemes de la direición y gobiernu de la familia ya’l padremoñu de so.
La muyer desencolcaba un papel importante, y d’ella pendía la pervivencia d’una titularidá de l’almenestración indíxena mencionao nes inscripciones del occidente astur, afitao pola ausencia de moneda, tevo n’importancia comu mediu de pervivencia qu’entós tinía l’agro ente tolos demás. Estrabón mos díz que eyeren les muyeres les que curiaben el tarrén nel noroeste peninsular y que tamién diben a la guerra, onde la so fortaleza y decisión quedaron demostraes en delles fazañes béliques, con fechos heroicos. Ente los pictos d’Escocia la sucesión hereditaria foi matrillinial (Vide Drechu Célticu, II, pax 19 infra). Ye llícitu almitir que hebo el drechu maternu, en delles formes nel norte d’España y nes Illes Britániques, sobre tou nel Eire.
Fundamentu:
El matriarcau o gobiernu de les muyeres y que tevo llugar ente los pueblos indíxenes de la Celtia peninsular fasta l’aporte de los romanos, calteníase probatíblemente’n razones caberes de ñatura divina, bien ensín dubia dala tamién por razones prautiques.
Si la caza y la pesca, actividaes a les que l’home dedicábase abondu, facía imprescindible l’ausencia de so cuasi siempre llarga, por ello daquién debía quedar al frenti la cá, ello desplica l’importancia femenina nes responsabilidaes del gobiernu les cases.
Poro tampocu paez mui nidiu la tioría de que’l matriarcáu toviere fundáu nun primitivu estáu de rellaciones sexuales promíscues, o mel trunfu d’una revolución amazónica escontra’l hetairismu.
Ye ñatural que n’aquelles comuñes tan poblaes, comu de fechu yeren, el agro nun representaba’l total de l’econonomía tribal, polo que los homes debíen complementala col apurrimientu de la caza, especialmente’n circunstancies catastrófiques, nes que les colleches yeren probes o perdíense por delles causes climatolóxiques, el saqueu o la destruición de los silos por tribes enemigues. Nestos casos la supremacía de la triba dependería del productu de la caza y de la pesca.
Fig. 3. Muyer astur lluchando escontra los romanos na recreación hestórica de la batalla Carabanzu, L.lena, Asturies.
L’encadarmamientu del matriarcáu’n bas a la cohabitación na más fonda promiscuidá, si los fíos de pás desconocíos yeren más numberosos que los enxendraos por pás conocíos, paez normal que la sociedá adoptara’l sistema de parentescu pola llínia materna, dao que la rellación cosanguínea ente la má y los sos fíos ye siempres evidente, en tantu que la que media ente ellos y el pá ye namái presunta. Per otru llau, la duración de les xuniones ente la prole y caún de los proxenitores llendaría tamién la promiscuidá, talu ye’l casu de la llactancia. Por ello la incertidumbre patriarcal debió de ser una de les causes cimeres que dió orixe y fundamentu al matriarcáu, pos nun aniciu col comunismu conyugal, nun yera permisible la conocencia de la paternidá, por ello ye la maternidá l’únicu mediu o ellementu indubitáu na determinación de la filiación, polo que los fíos nun teníen parentescu dau col proxenitor de so.
Otra aceición, que tamién pudo contribuyir al encadarmamientu del matriarcáu, ye la tioría de que les muyeres, cansaes de malos tratos y humillaciones y demái condiciones baxeres, les sos virtudes espirituales no relixoso, lo divino y tolo sobreñatural, tovieron qu’influyir abondu nel ambiente de la vida social d’aquellos pueblos. Cola victoria del movimientu revolucionariu femeninu escontra’l dominiu físicu de los varones nel hetairismu o comunismu sexual, debieron pasar a la fas silguiente, más averada a la monogamia, nesta dómina l’home, si bien namái una esposa, yera lícito tener rellaciones sexuales coles demái muyeres de la comuña de so, ye esti, el nomau matrimoniu de grupu, al que sigue les prautiques de la prostitución sagrada pola mor del sacrificiu de la virxinidá a les deidaes.
Pero otru llau, el home, de natura inquieta y pocu caseru, pa quien el llar yera namái un refuxu temporal, fai que les sos rellaciones col res la familia seyan namái superficiales, d’ehí que meyor paez que seya la propia ñatura del sexu el fachu biolóxicu que tamién contribuyó a formar el matriarcáu.
Fig. 4. Pareya d’home y muyer astures nun panel del
Museu Arqueolóxicu d’Asturies. Autor: Fernán Morán.
Formación:
Dempués de les correríes, les muyeres atrayíen a los homes pero’l vínculu que xunía a la muyer colos sos fíos yera más fuerte, inmediatu y duraderu, que’l que-y xunía al home; al instintu maternal hai que xunir el llargu periodu d’amamantamientu cuya duración llegaba fasta los cincu años, ello ye comprensible si se tien en cunta la carencia d’otros alimentos infantiles n’aquel estáu de civilización. Dicha duración del periodu de llactancia por cada fíu, hai que multiplicalo pol de la prole.
Desencolque:
Si la caza nun tevo una importancia cimera, si per otru llau la cría de ganáu tampocu foi una actividá esclusivamente masculina, tendremos que les muyeres yeren les que portaben la carga principal de la direición económica de la comuña doméstica.
La institución matriarcal esistió nos territorios del Noroeste hispanu fasta’l sieglu III de la nuesa era. De toles maneres, el so grau de desencolque guardó un paralelismu col de la importancia de l’agricultura, polo tantu nuna economía de ñatura pecuaria la preponderancia del sexu cuerrespuende al varón.
Pue afitase que fasta fai bien pocu, non menos d’un sieglu, tantu n’Asturies comu’n Galicia yeren les muyeres les que taben al frenti de les responsabilidaes familiares y patrimoniales cuandu los homes emigraron masivamente a les Amériques.
Fig. 5. Semeya de la emigración a les Amériques d’asturianos y asturianes dende’l puertu del Musel en Xixón nel 1920. Fonte: Memoria Digital de Asturias.
Angüañu, la forma de matriarcau nun ye más qu’una mera supervivencia del matriarcau auténticu y desendolcaum, nel que’l tíu maternu o uterinu facía de xefe o tutor del grupu familiar nel cualu nun tinía entrada’l pá.
Con anterioridá al matriarcau esistió, sigún dellos autores, el hetairismu afrodísticu, nel qu’homes y muyeres vivíen con completa promiscuidá. Dempués d’esti periodu pasaron al de la xinecocracia o matrimoniu demetrianu, nel cualu’l parentescu y la supremacía político relixiosa de la muyer, sedría carauterística; pasando finalmente al patriarcáu espiritual o apolínicu.
Dempués del trunfu de la revolución amazónica, les muyeres insurrectes pasaron a ocupar el primer llugar del tueru familiar, siguíes de los fíos que tomaron el so nome. La sucesión hereditaria regulose pel parentescu uterinu, de lo que mos fala Estrabón nos sos testimonios con respeutu a los cántabros, onde mos diz que les muyeres yeren les que tresmitíen la heredá.
Fig. 6. Pintura titulada «Boadicea arengando a los Britanos». Autor: John Opies, 1793.
El matriarcáu na so tercera fase d’evolución, tevo permunchu que ver la relixón, pos los mitos y creyencies en favor de la paternidá, nuna paparente conformidá de les muyeres, dio orixe a la ñacencia del patriarcau.
Ñatura:
El matriarcáu foi una institución de ñatura familiar, na que les muyeres tiníen un xacíu relixiosu, esistía la creyencia de que la responsabilidá de les güertes habíenla recibido direutamente del gran facedor, y que les colleches yeren un don sobreñatural concedíu pol Supremu, namái a les muyeres a cambiu d’una conducta terrenal digna. Per ello l’agricultura taba estrechamente venceyada al sen relixosu, creyencia que yá munchu enantes tuvieren los griegos.
Fig. 7. Matrimoniu celta. Fonte: Zankyou.
Mentantu, los homes de la triba salíen de caza o a lluchar, les muyeres, los ñeños y los vieyos quedaben en casa asperando’l so regresu. Cuandu’l retornu yera victoriosu, el trunfu cellebrábenlu con dances fenétiques, y emitíen xúbilo, fálamos tamién na so so obra Estrabón.
Carauteres:
A lo meyor resulta illustrativu facer equí distinción de tres conceutos: trátase de les estremaes formes ente matriarcáu, xinecocracia y matronímia. El primeru d’ellos refierse a la familia uterina que trata la descendencia o parentescu pola má; el sigundu cinca al exerciciu y potestá d’autoridá y poder políticu per parte la má; y finalmente la tercera, sofítase nel sistema xuríducu de drecho y deberes.
Na sociedá exógama, si bien la muyer pue ellexir pretendiente metantu que los homes tienen que procurar agradar, esto nun representa autoridá nin poder nel sintíu ñatural. Daqué asemeyau a esta forma de sociedá teníenla dellos animales, ente los qu’alcuéntrense les abeyes y les formigues.
La ñacencia maternal foi fasta fai pocu’l criteriu pa establecer les xuniones por llazos cosanguíneos, siendo’l cordón umbilicar l’únicu testimoniu pa encadarmar y definir el parentescu con certeza.
El drechu maternu derívase de la ñatura, mentantu’l del pá, tien el so orixe nel drechu civil; y eso ye así porque inda güei la paternidá ye una simple ficción llegal, pero que si tal ficción nun esistiera, dengún neñu tendría pá definíu, pero non caltién los ellementos necesarios pa establecer un parentescu ciertu.
Conocida ye la costume antigua de los pueblos cántabro y otros, llamada «covada», especie de partu simulau, por cuyu actu asimilábase el pá a la má, colo que se convirtía nuna sigunda má. El maríu representaba’l papel de má simbólica simulando dolores del partu, con ello’l recién ñacíu tinía dos más: una ñatural o braera, y otra ficticia o simbólica, que yera’l pá. Con esta doble filiación se-y reconóz al maríu la cosanguinidá.
Fig. 8. Semeya de dos muyeres celtes.
La práutica de la cová perduró fasta hai pocos años en dellos pueblos de la montaña de les rexones del Noroeste hispanu comu una ñecesidá llegal de reconocencia y consagración de la paternidá masculina d’un fíu susceptibla de dulda, ya que la maternidá ye cierta.
La familia uterina establezse siempre que’l varón o machu, nel casu los animales, abandona a la fema ya la so prole, esti tipu familia yera davezu ente les hordes cuandu les xuniones yeren pasaxeres.
Por ello, hai autores que consideren al matriarcáu comu’n fenómenu universal cuyu espoxigue y amortigañamientu tevo rellación col desencolque de cada pueblu.
Por embargu, pa aceutar esti afitamientu del matriarcau comu dómina universal previa’l patriarcau, otros autores les consideren aceutables si se demostrare que les causes que lu orixinaron fueren tamién universales, lo qu’a xulgar poles Sagraes Escritures (llibru’l Xénesis), na primera familia formada por Adán y Eva, Dios otorgó la potestá de mandu al maríu. Per otru llau, investigaciones científiques llevaes a cáu por eruditos demostraron que non tolos pueblos patriarcales pasaron pola etapa previa del matriarcáu, nin tuvieron la promiscuidá xeneralizada. Esto preba que l’istitución del matriarcáu obececió a causes de costumes púramente llocales, non universales.
Fig. 9. Pintura titruláu «A una mazana del Parayisu». Autor: Peter Wenzel
Paez ser que la muyer nun permanecía’n casa recluyía, comu ocurría’n dalgunos pueblos prehistóricos, sinón qu’alternaba la so vida y trabayu col home, inclusu tomando parte activa de la vida pública. Nesti casu, la esposa, lloñe de ser una esclava, yera una braera matriarca dueña de la casa de so y de la llosa, controlaba los recursos alimenticios y tinía dientru la familia y la comuña más autoridá que’l home y cuntaba polo tantu a la hora de tomar decisiones importantes, siendo l’opinión de so más valorada.
La muyer ye la má de l’agricultura, el miembru central y más importante de la familia, con una posición cimera dientru’l contestu cultural, non yera un simple adornu, tampocu yera un meru oxetu comu ocurría notros pueblos primitivos.
Conteníu:
Nel matriarcáu de los pueblos celtes del noroeste hispanu, sigún mos diz Estrabón, les muyeres yeren les qu’heredaben a les sos mas, ya encargábense de buscar muyer pal hermán, los homes en cambiu, portaben la dote al casar. Nesta tema de la dote marital caben delles interpretaciones: una interpretación podría ser la de qu’una vegada realizau’l matrimoniu, el maríu que foi dotáu entregue la dote a la muyer quien pasaría a ser titular de la so propiedá. Na segunda interpretación nun sería realmente una dote lo dao pola muyer al home, sinón viceversa’n conceutu de merca.
Diz tamién l’eruditu griegu que’l cultivu la tierra taba, comu la mayor parte de los trabayos manuales, en manes de les muyeres, esclusivamente reservau a elles.
Fig. 10. Boda celta en Carabanzu, conceyu L.lena, Asturies. Fonte: puertadeasturias.blog
Composición:
Les comuñes sedentaries ñacieron más llueu que les nómades que fasta entós hebíen esistió nes orielles de los ríos, en razón de la pesca, dómina’n que’l papel de les muyeres debió ser secundariu. Al espolletar l’agricultura, la caza, comu ya se dixo enantes, pasó a ocupar un llugar menos preponderante, y foi nesti periodu cuandu invirtiéronse los papeles d’ambos sexos. Col asentamientu sedentariu d’aquellos grupos o comunidaes fíxose posible una vida’n poblaos o citanies.
La composición d’estes comunidaes sedentaries comu grupu social yera dientru la triba la «gens» o clan, el cualu taba a la vegada compuestu por families, al frenti la cuala alcontrábase la matriarca, el matriarcau componíenlu tolos ascendientes y descendientes por llinia femenina, hermanes y hermanos, fíos de la mesma má, de los fíos a la vegada a ansí darréu. El cabezaleru yera la ma de la xeneración más vieya y nel so defeutu o falta yéralo la mayor de les hermanes. El clan taba formáu por toles families per llínia uterina.
Fig. 11. Pintura tituláu «Boudicca». Autor: Gordon Napier.
La venganza de la sangre debíase sólo a los parientes uterinos, inda a la escontra del pá si llegaba’l casu.
L’avulculáu o tíu maternu ocupaba’ñ llugar del pá na direición de les contiendes, n’educar y presatar su asentimientu al casamientu de los sobrinos los cuales-y hereden con prefereincia a los fíos.
Los maríos yeren simples visitantes que namái intraríen na casa determinaos díes, dexando a la entrada l’espada o l’escudu, pero ensín drechu a sentase na mesa.
Efeutos:
Nun debe confundise’l trazau de la llinia de parentescu col exerciciu d’autoridá, pos na rialidá les muyeres foron munches vegaes maltrataes polos sos maridos nos pueblos primitivos ónde, pesie ello, esistía un sistema de parentescu matronímicu o matriarcal. Por tala razón non supoón que’l poder políticu toviere detentau poles muyeres.
Dende’l finxu vista del drechu sucesoriu, la fía mayor heredaba a la so ma, y nel so defeutu la parienta más averada per llínia agnaticia al maríu namái y cuerrespondía los bienes muebles de ñatura bélica. Esisten coicidencies ente’l sistema matriarcal y la costume d’entrar el maríu na familia la so muyer, a la escontra nun se dá l’ascendencia matronímica cuandu ye la muyer la qu’entra na casa’l maríu o de los pas d’esti. Nun paez mui aquello lo que diz Friedichs, ye dicir que los fíos agrupábense al rodiu la ma cuandu los alimentos escaseaben, y que nel casu a la escontra abandonaben a los sos pas; más bien paez tar más acertao que los fíos al llegar a la mocedá non se separtaren de la so má, sinón a la escontra continuasen alrodiu de la matriarca agrupaos.
Fig. 12. Debuxu entituláu: «Un día nel castru Noega». Fonte: Educastur.
El sistema de parentescu matronímicu habráse reforzau cola práutica de la exogamia, ye dicir l’esistencia por necesidá d’una muyer con sangre foriata, identifícase cola toma d’una esposa nuna triba forana; llueu’l matrimoniu coles fíes de foriates que viven na trba sedría permitíu baxu’l conceutu d’exogamia, y polo tantu sedríen consideraes estes fíes comu foriates, colo cualu al rexir el parentescu matronímicu xurdía la prohibición de casase coles muyeres que llevaren el mesmu nome de la familia o pertenecieren al mesmu clan.
Al nun reconocese’l parentescu patrillinial, los fíos d’un mesmu pá nun se consideraben hermanos, pudiendo, polo tantu, casase ente sí, de magar ello non toviere bien vistu socialmente.
BIBLIOGRAFÍA:
LÓPEZ PACIOS, Xesús, (1989); “El matriarcáu”; en Costumes xurídiques d’orixen celta; ASTOR. 16; Ed. Lliga Celta d’Asturies.
